Borisoglebskij

For tre år siden skrev jeg et slags essay til akt, medlemsbladet til Norges kristelige studentforbund, om salmene til siste søndag i kirkeåret. Og nå på søndag er det jo faktisk nok en gang siste søndag i kirkeåret! En bedre anledning får man vel knapt til å resirkulere dette verket; jeg liker mye av det ennå, og har valgt praktisk talt ikke å forandre på teksten. Bonuspoeng: Den øker nynorskandelen på bloggen, og det liker vi.

Og så er det kanskje litt i tiden: For en stund siden skrev Sunniva Gylver et innlegg om helvete på «Verdidebatt», denne syndens pøl som gode kristne prøver å holde seg lengst mulig unna. Hun fikk selvsagt tusen millioner svar, med varierende grad av fryktelighet. Det klart mest interessante, og utfordrende, svaret kom fra Gunn Hild Lem, som skrev om «Helvete for fall»  i sin trosspalte i Aftenposten. Helvete og dommedag er ikke helt det samme, men de henger sammen, og Lems tanker går rett inn i sjelen på det vi forkynner og det vi driver med i kirken. I tillegg er det et fantastisk velskrevet innlegg, som vanlig når Lem skriver. Det er fristende å sitere lange utdrag, men jeg skal prøve å være selektiv:

Ingenting tramper så grundig på menneskers verdighet som forestillingen om helvete. (…)

Frihet er ikke å befinne seg for enden av et våpen med frihet til å adlyde eller dø. (…)

Det er et paradoks at Bibelen lover de frelste kjøtthjerter i stedet for steinhjerter, men likevel tilbyr dem en forestillingsverden som ikke kan forenes med medlidenhet. (…)

Sunniva Gylver skriver at hun bøyer kne i ærefrykt og tillit. Ikke med min beste vilje kan jeg forstå at det er mulig, med mindre hun er overbevist om det hun ikke tør skrive: At helvete selvsagt ikke kan eksistere.

Dette er ikke et svar på de utfordringene som Lem gir oss, men iallfall et annet innsteg… Med ønske om en god og velsignet domssøndag til alle.

LJODEN AV DOMEDAG: OM DOMEDAGSSALMANE I NORSK SALMEBOK

Det har vorte vanleg å ha sokalla «familiegudstenester» på siste sundagen i kyrkjeåret. Denne sundagen, som òg vert kalla «domssundag», handlar om at Jesus skal koma att i herlegdom og døme levande og daude. Eg skjønar godt at mange vél å ha familiegudsteneste denne dagen: Dom og daude, himmel og helvete er rett og slett ikkje sèrleg morosame ting å snakke om. Iallfall ikkje samanlikna med at Jesus elskar alle borna osb., som ein snakkar om i familiegudstenestene.

Norsk salmebok frå 1985 har ti salmar (NoS 251-260) som ein tenkjer seg høver sèrleg godt til denne ‘domssundagen’. Dei spenner frå mellomalderen, via luthersk ortodoksi og pietisme fram til vår eiga tid. Når statskyrkjeprestar og sentrumsteologar idag ikkje tør å nemne domedagen meir, fær me heller vende oss til kva folk har tenkt og trudd før i tida. Me er nøyddt til det, for utan domedagen finst det inga kristen von. Dette er altså eit høve kor ein med full rett kann tala om salmearven vår som ein ‘skatt’. Om tungane stilnar i kyrkjene, så har me i alle høve orgelet der til å gje oss ein heilt naudsynt atterklang av domedag.

I. «DOMSBASUN MED TUNGE TONAR»

Me byrjar i mellomalderen. Tenk deg å sitje i ei halvtom kyrkje og syngje av full hals saman med alle pensjonistane:

Vreidedagen, han skal renna
og til oske verdi brenna,
som Guds ord oss grant lèt kjenna.

Redslerop mot himlen ljomar
når han kjem, den høge domar.
Tungt som klokkemalm det ômar.

Dette er Dies irae, vreidens dag (NoS 252). Og dette er berre byrjinga. Dies irae er ei hymne som retteleg meiskar seg i djup, menneskeleg redsle. Redsla for Gud, for den rasande allmakta.

Årsaka til dette fryktelege gudsraseriet som salmen syner fram, det er synet av ei verd som har vend seg bort frå kjærleiken. Som har vald djevelen framfor Gud. Som har vald Auschwitz, Hiroshima, Rwanda. Som har vald byrgskap og misunning, svik og undertrykkjing, grådigskap og hat. Som, når ho møtte den absolutte og potensielt alt-forløysande kjærleiken, istaden valde å spikre han til ein kross for å døy. Ei slik verd kann ikkje halde fram i møte med Gud; ho er allereie og må vera fordømd for all æve. Men Guds vreide i møte med den syndige verda er samstundes ein grufull dom over kvar og éin av oss, ein dom so total at ingen utan vidare kann vita seg frelst:

Å, kva skal eg arme svara?
Kven kan reknaskapen klara
når ein rettvis snautt vert spara?

Me er alle dømde, saman med den verda me bur i. Det skal me vera inderleg glade for – for viss me ikkje tek denne domen på oss og talar klårt om han, då gjer me samstundes Gud til ein gud som ikkje bryr seg om uretten. Me skal ottast og elske domen; noko anna ville vore eit svik mot alle ofra og eit svik mot det gudbilledlege i oss sjølve.

No er det sjølvsagt ikkje berre dom i Dies irae, all tale om dom som ikkje vert halde saman med ei tale om nåden og frelsa er ukristeleg. Men det segjer noko om Guds vreide i møte med uretten at forfattaren er nøyddt til å minne Jesus om det han leid på krossen:

Kom i hug, du Jesus milde,
du for mi skuld koma ville;
lat mi sjel ei gå til spille.

II. «RENS DITT SORTE SYNDEKLEDE HVITT I LAMMETS RØDE BLOD!»

Dies irae er veldig oppteken av det individuelle ved domen, det går mykje i den «syndeangesten» som eg kjenner ved tanken på domen. Seinare århundre vert endå meir opptekne av dette individuelle. Ambrosius Stub (NoS 254: Tiden svinner, tiden rinner) synest vera meir oppteken av dauden åt den enkelte enn av sjølve domedagen. Han på ein måte krympar domen. Det viktigaste er at ein har rukke å vende om før ein døyr; domedagen vert i røynda berre ein formalitet:

Hvor du går i verden vide,
døden alltid står på lur.
Tenk på evighet i tide,
om den ei skal bli deg sur.

Dén av salmane som tek den individualistiske tendensen klårt lengst, det er Mathias Orheim og hans Å, tenk når eingong alle fram skal stemna (NoS 256). Orheim plar elles vera ein skjønn pietist og ein brukeleg diktar (sjå t.d. NoS 750, 751) – men domedagssalmen hans er gjenomsyra av ei kald og ekkel «andelegheit» som sjølvgodt ser for seg domedagen som eit gigantisk møte i syforeininga:

Å, tenk eingong det stemnemøte store
når me ved porten skal kvarandre sjå,
me som på jordi her i lag har vore;
kven skal gå inn, og kven skal ute stå?

Jau, det skal jaggu verte lystelege saker! Her ser me ei form for frelsesvisse som frå éi side er rett og rimeleg ut frå Guds lovnadar, men samstundes (det viser Dies irae oss!) ikkje maktar å ta botnlausa i Guds vreide på ålvor. Det vert for lett.

Det gode med denne individualismen er sjølvsagt at han maktar å halde fram det ansvaret som kvar enkelt av oss har, ikkje berre i høve til Gud, men i høve til nesten. Elias Blix skriv i NoS 255 Livet lid, til kvelds det hallar:

Lat di miskunn i oss leva,
så me skuld forlata må,
våre sysken miskunn gjeva
og i domen miskunn få.

Denne formen for «frelse ved gjerningar» er jo både sèrs bibelsk («Alt det de hev gjort mot ein av desse minste brørne mine, det hev de gjort imot meg»), og ganske «forbundsk». Vel verdt å ta med seg, med andre ord.

III. «EVIG SKAL DIN GODHET RÅDE!»

Når me nærmar oss vår eiga tid finn me to salmar som på eit vis snur opp ned på perspektivet i høve til dei andre. Takk og pris. Fyrst Svein Ellingsen: Herre, når din time kommer (NoS 259). Dinest Eyvind Skeie: En dag skal Herrens skaperdrømmer møte (NoS 260).

Av desse lærer me at det er rett å gruve seg til domedagen, men berre om ein fyrst glær seg til han. Og Ellingsen, til dømes, glær seg – så mykje at den vanlege, strenge oppbyggjinga av salmeversa vert sprengd. Enderima må vike for ein glæde og entusiasme som ikkje har tid til å forhalde seg til slike formalitetar. Form og innhald går saman i eit brennande utolmod – på å få sjå Gud andlet til andlet:

Herre, når din time kommer,
åpenbarer du ditt rike,
og i klarhet får vi skue
alt det skapte, frigjort, fullendt!
Vi skal se deg som du er!

For Ellingsen er domedagen ikkje myrker, men ljos: «Jordens smerte er beseiret! Dødens makt er overvunnet!» (v. 2). Ikkje berre eg, ikkje berre alle menneska, men heile skapningen skal verte forløyst. Og fyrstegrøden av dette eskatologiske gudsriket det fær me del i her og no:

Du var nær oss i vår dåpsstund.
Du er nær ved alterbordet.
Dine gaver gir oss forsmak
på ditt rikes store måltid.

Skeie sin salme er den siste av dei ti. Han er òg den største og mektigaste, både kvalitativt og tematisk. Her er både den djupe redsla og den djupe tryggleiken; både krossen som frelsas einaste kjelde og det kosmiske omfanget av forløysinga; både domen som dom og domen som nåde:

En dag skal Herrens skaperdrømmer møte
den jord som slektens ondskap har lagt øde.
Og det er Dommens dag, hvert kne seg bøye!
All ære til vår Skaper i det høye!

Det høres over jord en bitter klage
når Jesus kommer, full av kraft, tilbake.
Det er på Dommens dag. Hvert kne seg bøye!
Da lyser korsets merke fra det høye.

Akt vel på tidens tegn, for Jesus kommer.
Snart skyter treet blad og det blir sommer.
Da er det Kristi dag. Hvert kne seg bøye!
Han råder i det dype og det høye!

Og han som hang på korset, tornekronet,
skal løfte verden opp til Gud, forsonet.
Han er Guds offerlam. Hvert kne seg bøye!
All ære til vår Fader i det høye!

Til sist skal Herren rope i det øde
og dømme alle, levende og døde.
Nå er det nådens tid. Hvert kne seg bøye!
All ære til vår frelser i det høye!

Sjå for deg ei høgmesse kor Herre, når din time kommer er inngangssalme og En dag skal Herrens skaperdrømmer møte vert sunge ein gong midt i. Då skulde ein vera klar til å syngje Dies irae som utgangssalme, og ei meir høvande utgangssalme for heile kyrkjeåret er umogleg å tenkje seg. Då stend ein verkeleg rusta til å gå inn i ei ny adventstid.

Så i år droppar me familiegudstenestene og preikar dom og daude, svovel, ild og blod. For det er berre gjenom desse kategoriane at me vert i stand til å halde fram vona, den kristne vona, den menneskelege vona. Den einaste vona som finst for denne verda er vonløysa i Guds vreide, vonløysa i den endelege, altutslettande domen:

«Han som vitnar dette, segjer: ‘Ja, eg kjem snart’. Amen, ja kom, Herre Jesus!» (Åp 22:20).